Dünyamızın katmanları, hem bir ders hem de popüler bilimin en ilgi çekici konularından biridir. İçe içe geçen yapıları ve sahip olduğu özellikleri ile şaşkınlık uyandıran bu katmanlara dair merak ettiğiniz her şey yazının devamında.
Dünyanın katmanları 3.sınıf fen bilgisi dersinde anlatılan bir konudur. Bu dönemde basit hatları ile anlatılan konu, ilerleyen dönemlerde ise daha da detaylandırılmaktadır.
Bu Yazıda Neler Var?
- Dünyamızın Katmanları Nelerdir?
- 1 – Çekirdek Katmanı (Barisfer)
- 2 – Magma Katmanı (Pirosfer)
- 3 – Yer Kabuğu (Litosfer)
- 4 – Su Küre (Hidrosfer)
- 5 – Hava Küre (Atmosfer)
- Dünyamızın Katmanları ile İlgili Sık Sorulan Sorular
- 1 – Dünyamızın Katmanları Kaç Tane?
- 2 – Dünyanın Dış Katmanları Hangileri?
- 3 – Dünyanın En Sıcak Katmanı Hangisi?
Dünyamızın Katmanları Nelerdir?
Dünyamızın katmanları, dünyanın oluşum sürecinde meydana gelmiş yapılardır. Bir bütün olarak bakıldığında bu katmanların tamamının iç içe geçmiş olduğu ve adeta birbirini tamamladığı görülmektedir. Dünyanın katmanları sırasıyla içten dışa doğru sayıldığında, sıcaktan soğuğa doğru bir geçiş yapılmaktadır. Ancak hava katmanında, -90 dereceye düşen sıcaklık, bir noktadan sonra yeniden yükselmeye başlamaktadır.
Katmanlar, her ne kadar iç içe geçse ve bir bütünlük oluştursa da, özellikleri son derece farklıdır. Dünyanın katmanları ve özellikleri 3. sınıf konusu olarak işlendiğinde dahi bu durum fark edilmektedir. Ayrıca bu alana yönelik çalışmalar ve araştırmalar devam etmekte ve bilim dünyası tarafından yeni bilgiler sunulmaktadır.
Dünyanın katmanları içten dışa sıralanışı 3. sınıf fen bilgisi dersine göre şu şekildedir:
- Çekirdek
- Magma (Manto)
- Yer Kabuğu
- Su Katmanı
- Hava Katmanı
Dünyamızın katmanları ile ilgili isimlendirmeler, bazı kaynaklarda ufak farklılıklarla verilebilmektedir. Ancak genel kabulün bu yönde olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır.
1 – Çekirdek Katmanı (Barisfer)
Çekirdek veya bilinen diğer ismiyle barisfer, dünyanın en sıcak katmanı olarak bilinmektedir. En içteki katman olan barisfer, iki yapılı bir çekirdek şeklindedir. İçte çekirdek tamamen katı, dış çekirdek ise sıvıdır. İç çekirdekte meydana gelen radyoaktif maddelerin parçalanması, çekirdeğin sıcak olmasının temel nedenidir. Bu sıcaklık, aynı zamanda dış çekirdeğin sıvı olmasına da neden olmaktadır.
Barisfer, metalik yapıdadır. Son derece şaşırtıcı olan bu bilgi, bilim insanlarının yaptıkları özel araştırmalar (manyetik alan analizleri ve sismik dalgalar vb.) ile tespit edilmiştir. Çekirdeğin yapısı, metalik meteoritlerce oluşturulmaktadır. Çekirdeğin metal olması, dünyanın manyetik özelliklere sahip olmasını sağlamaktadır.
Çekirdek katmanı (barisfer), nikel ve demir alaşımından meydana gelmektedir. Burada yüksek sıcaklık ve yüksek basınç etkilidir. Bu katmana ilişkin özellikler şu şekildedir:
- Dünyamızın katmanları içerisinde en sıcak olanıdır.
- Ağır küre ismiyle de bilinmektedir.
- Çekirdek iki yapılı olup, iç çekirdek katı, dış çekirdek ise sıvı formundadır.
- İç çekirdekte meydana gelen radyoaktif parçalanmaların yaydığı ısı, dış çekirdeğin sıvı formunda kalmasına ve katılaşmamasına neden olmaktadır.
- Çekirdek, metalik yapıdadır.
- Yoğunluğu çok yüksektir.
2 – Magma Katmanı (Pirosfer)
Çekirdek ile yer kabuğu arasında bulunan magma, aynı zamanda pirosfer ve manto gibi isimlerle de bilinir. Dünyanın en geniş katmanı olan magma, tıpkı çekirdek gibi iki farklı yapıdadır. Alt kısmı katı iken, üst kısmı ise yarı erimiş durumdadır. Söz konusu bölge, astenofer olarak isimlendirilir.
Magma, eriyik maddelerin yoğun olduğu bir katman olmasına karşın içerisinde sıkışmış gaz ve buhar karışımı da bulunmaktadır. Kalsiyum, demir ve magnezyum gibi elementlerin bu bölümde yoğun olduğu bilinmektedir.
Magma, dünyadaki volkanlardan çıkan lavların da ana kaynağı durumundadır. Yer kabuğunda meydana gelen çatlaklardan dışarı çıkan magma lavları, buralarda volkanik dağları meydana getirmektedir. Ayrıca lavlarla birlikte yine magma katmanında yer alan buharlar ve gazlar da dışarı çıkmaktadır.
Dünyamızın katmanları içerisinde yer alan magma, sadece volkanik aktivitelerin kaynağı değildir. Aynı zamanda yer kabuğunda meydana gelen levha tektoniği hareketleri de bu katmandan kaynaklanmaktadır. Magma katmanı ile ilgili özellikler şu şekildedir:
- Çekirdek ile yer kabuğu arasında yer almaktadır.
- Ateş küre ismiyle de bilinmektedir.
- Çekirdekten gelen ısı nedeniyle buradaki maddelerin önemli kısmı çok sıcak ve eriyik durumdadır.
- Kalınlığı yaklaşık 2900 km’dir.
- Sıcaklığı ortalama 2000 derecedir.
- İçerisinde metaller bulunmasına karşın, çekirdek kadar yoğun metale sahip değildir.
- Magmada yer alan sıcak maddeler, levhaların itilmesine neden olur ve böylece levha tektoniği oluşur. (Dünyadaki diri fay oluşumunun arkasında bu hareketler vardır.)
3 – Yer Kabuğu (Litosfer)
Yer kabuğu; litosfer ve taş küre isimleriyle de bilinmektedir. Dünya yüzeyini ve canlıların yaşadığı bölümü oluşturan katmandır. Kalınlığı 7-40 km arasında değişir. Okyanusların olduğu bölümlerde kalınlığı 7-10 km seviyesindeyken, diğer bölümlerdeki ortalama kalınlığı ise 35-40 km seviyesindedir.
Yer kabuğu, granit ve bazalt gibi farklı kayaç tiplerinden meydana gelmektedir. İçerisinde demir ve nikel gibi metaller de vardır. Ancak söz konusu metallerin miktarı, diğer iç katmanlara kıyasla çok daha düşüktür. Silikat mineraller bakımından ise zengin bir yapıdadır. En fazla bulunan mineraller; kuvars, mika ve benzeri bileşenlerdir.
Dünyamızın katmanları arasında yer alan yer kabuğu, kıtasal ve okyanusal kabuk olmak üzere iki farklı bölümden meydana gelir. Kıtasal kabuk, kara kütlesini oluşturan, daha kalın ve daha az yoğun katman olarak dikkat çekmektedir. Okyanusal kabuk ise okyanusların ve denizlerin tabanlarındaki kabuktur. Bunlar daha ince olmasına karşın, daha yoğundur.
Kıtasal kabuk, genel itibariyle granit ve bazalt türünden kayaçlardan meydana gelmiştir. Buna karşın okyanusal kabuğun yapısı genel olarak mafik kayaçlardan oluşmaktadır.
Dünya’nın yer kabuğu, tek bir parçadan meydana gelmemektedir. Kabuk, büyük levhalar halinde bulunmakta ve bu levhalar da alt katman olan mantodaki unsurlara bağlı olarak hareket etmektedir. Bu hareketlerden dolayı levha sınırlarında depremler, fay hatları, volkanlar ve dağlar oluşmaktadır. Söz konusu süreç, milyonlarca yıldır devam etmiş, dünyanın bugünkü halini almasını sağlamıştır.
Yer kabuğu ile ilgili bilinmesi gerekenler kısaca şu şekildedir:
- En sert katmandır.
- Bu katmanın en dış yüzeyi topraktan oluşmaktadır.
- Kara canlıları ile insanlar, bu katmanın üzerinde yaşamaktadır.
- Kalınlığı 35-40 km olmasına karşın, yaşlı bölümlerin kalınlığı 110 km’ye kadar çıkabilmektedir.
- Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareketleri ile volkanlar ve depremler meydana gelmektedir.
4 – Su Küre (Hidrosfer)
Hidrosfer, dünyamızın katmanları içerisindeki en önemli bölümlerden biridir. Su, canlı varlığı için temel şarttır. Su olmadan canlılık da olmamaktadır.
Hidrosfer veya bilinen diğer ismiyle su küre, dünyanın dört üçünü kaplamaktadır. Su küre; okyanusları, denizleri, gölleri, akarsuları, buzulları ve yeraltı sularını kapsamaktadır. Sudan oluşan her bölüm, bu katman içerisinde yer almaktadır.
Hidrosfer katmanının yaklaşık olarak %97’si tuzlu, %3’lük bölümü ise tatlı sudan meydana gelmektedir. Bu suların çok büyük bir kısmını okyanuslar meydana getirmektedir. Okyanuslardan sonraki büyük su kütleleri ise denizlerdir. Hidrosfer ile ilgili bilinmesi gereken hususlar şu şekilde özetlenebilir:
- Dünya üzerindeki katı, sıvı ve gaz formundaki suların tamamı, su küre içerisinde yer almaktadır.
- Su, dünyada en fazla bulunan maddedir.
- Dünya üzerindeki su miktarı yaklaşık olarak 1,5 milyar m3’tür.
- Dünyanın yaklaşık %75’i sularla kaplıdır. Bu yüzden uzaydan bakıldığında dünya mavi renkli olarak görünür.
- Hidrosfer içerisindeki sular sürekli bir döngü içerisinde yer almaktadır. Buharlaşma, yoğunlaşma, yağış, erime gibi olayları içeren bu döngü, yaşamın varlığı için çok önemlidir.
5 – Hava Küre (Atmosfer)
Hava küre, dünyanın katmanları 4. sınıf fen bilgisi kitabındaki en dış katmandır. Hava katmanı veya atmosfer ismiyle de bilinen bu bölümde, farklı gazla bulunmaktadır. Özel yapısı sayesinde güneşten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engellemekte, yararlı ışınların geçişine ise izin vermektedir.
Atmosferdeki gazlar; azot (%78), oksijen (%21), argon (%0,9), karbondioksit (%0,04) ve diğer gazla şeklindedir. Kısacası atmosferin çok büyük bir kısmı azot ve oksijenden meydana gelmektedir.
Dünyamızın katmanları içerisindeki atmosfer, kendi içerisinde 5 farklı katmandan oluşmaktadır. Bu katmanların özellikleri ise şu şekildedir:
| Katman İsmi | Katman Özellikleri |
| Troposfer | Yaşamın olduğu bölümdür. Atmosferin en alt tabakasıdır. Yaklaşık 10 km kalınlığa sahiptir. Yeryüzünden uzaklaştıkça, bu katmandaki hava sıcaklığı ve basınç düşmektedir. Hava olayları, bu bölümde meydana gelmektedir. |
| Stratosfer | Kalınlığı yaklaşık olarak 50 km’dir. Ozon tabakasının olduğu bölümdür. Ozon tabakası, güneşten gelen zararlı ışınları engellemektedir. Bu bölümde türbülans olmadığından, ticari yolcu uçakları bu bölümde yolculuk etmektedir. |
| Mezosfer | Yaklaşık olarak kalınlığı 85 km’dir. Atmosferin en soğuk katmanı olarak kabul edilmektedir. Ortalama sıcaklık -90 derecedir. Bu katmandaki gazlar, iyonlarına ayrışmış durumdadır. Dünyaya gelen göktaşları bu aşamada yanmaya başlamaktadır. |
| Termosfer | X ışınlarının emildiği atmosfer katmanıdır. Kuzey ve güney ışıklarının oluştuğu bölümdür. Bu bölümdeki ortalama sıcaklık 500 derecedir. |
| Ekzosfer | Atmosferin en dış katmanıdır. Hidrojen ve helyum gazlarından oluşmaktadır. Kalınlığı çok incedir. Yer çekiminin en düşük hissedildiği bölümdür. Buradaki sıcaklık 2000 derecenin üzerindedir. |
Dünyamızın Katmanları ile İlgili Sık Sorulan Sorular
Dünyamızın katmanları ile ilgili sık sorulan sorular bulunmaktadır. Söz konusu soruların yanıtları, yapılan bilimsel araştırmalardaki verilere göre şekillenmektedir. Bu sorulardan bazıları ve yanıtları şu şekildedir:
1 – Dünyamızın Katmanları Kaç Tane?
Toplamda 5 farklı katmandan meydana gelmektedir. Ancak bu katmanların da kendi içerisinde alt katmanları olduğu unutulmamalıdır. Örneğin; hava katmanı, 5 alt katmandan meydana gelmektedir.
2 – Dünyanın Dış Katmanları Hangileri?
Litosfer (yer küre), hidrosfer (su küre) ve atmosfer (hava küre) dünyanın dış katmanlarıdır.
3 – Dünyanın En Sıcak Katmanı Hangisi?
En sıcak katman, çekirdek olarak da bilinen barisfer katmanıdır.
