Tsunami, okyanus ve denizler gibi derin sularda meydana gelen doğa olaylarıdır. İnsanoğlunun en çaresiz kaldığı doğal afetlerden biri olarak kabul edilir. Peki, tsunami nedir, neden oluşur? Bu sorunun yanıtı ve tsunamiyle ilgili merak edilen diğer detaylar yazının devamında.
Bu Yazıda Neler Var?
- Tsunami Nedir?
- Tsunamiler ile İlgili Kavramlar
- Tsunami Neden Oluşur?
- Tsunami Nasıl Oluşur?
- Tsunami Nerede Olur?
- Levha Sınırları (Deniz Sırtları)
- Subduksiyon Bölgeleri
- Volkanik Patlamalar
- Kayalık Düşmeleri ve Heyelanlar
- Hava Olayları
- Türkiye’de Tsunami Olur Mu?
- Tarihte Yaşanan En Önemli Tsunamiler
- Tsunami ile İlgili Sık Sorulan Sorular
- Tsunami Diğer Adı Nedir?
- Tsunami Hangi Ülkelerde Görülür?
- Tsunamiye Neden Olaylar Nelerdir?
Tsunami Nedir?
Tsunami, okyanus ve denizlerdeki derin sularda, farklı nedenlerden dolayı oluşan devasa dalgalardır. Bu dalgalar, yüzlerce kilometre uzaklıkta oluşsa dahi, büyük bir hızla kıyıya ulaşmaktadır. Böylece taşımış olduğu yüksek enerjiyle kıyıda büyük bir tahribata neden olmaktadır.
Tsunami nedir kısaca ifadesine karşılık olarak dev dalgalar cevabı verilmektedir. Ancak buradaki dev dalgalar, denizlerde veya göllerde görülebilecek dalgalardan çok daha büyüktür. Öyle ki, yüksekliği 60 metreyi aşan dalgalar dahi vardır. Tek seferde apartmanları yutacak büyük dalgalar, tsunaminin diğer dalgalardan ayrılmasını sağlayan özelliğidir.
Normal dalgalar ile tsunamiler arasındaki temel fark, dalgalar arasındaki uzaklıktır. Normal dalgalar, birbirine çok yakındır. Ancak tsunamideki dalgalar arasında bazen kilometrelerce dahi mesafe olabilir. Bundan dolayı tsunaminin oluştuğu ilk anda denizde veya okyanusta bir geri çekilme yaşanır.
Tsunamiler, büyük oranda sürpriz ve tahmin edilemez şekilde ortaya çıkmaktadır. Deniz veya okyanus tabanındaki farklı olaylardan kaynaklı ortaya çıkan enerji, dalgalara yüklenmektedir. Enerjinin büyüklüğüne göre dalgaların boyutu ve gücü farklı seviyelerde olur. Ancak büyük oranda dalgalar, kıyı bölgelerinde yıkıcı etkiler oluşturmaktadır.
Beklenmeyen anlarda oluşması ve çok hızlı bir şekilde kıyı bölgelere ulaşması, tsunamilerin en tehlikeli doğal afetlerden olmasına yol açmaktadır. 50 metre yüksekliğindeki dalgalara karşı önlem almak neredeyse imkansızdır. Bundan dolayı insanların, tsunami tehdidi olmayan bölgeleri yerleşim yeri olarak seçmesi gerekmektedir.
Tsunamiler ile İlgili Kavramlar
Tsunamilere ilişkin verilen bilgilerde, bazı kavramlar sıklıkla kullanılmaktadır. Bu kavramlardan bazıları şu şekildedir:
- Yükseklik: Tsunamilerin yüksekliği, oluşan dalgaların yüksekliğidir. Tsunaminin arkasında bulunan nedenin büyüklüğüne ve açığa çıkardığı enerjiye göre dalgaların yüksekliği farklı seviyede olabilmektedir. Bazen yüksekliği 2 metre olan tsunamiler yaşanabildiği gibi bazen ise yüksekliği 50 metreden fazla olanlar kıyıları vurabilmektedir.
- Hız: Oluşan dalgaların kıyıya yaklaşma hızıdır. İlk oluştuklarında hızları çok yüksek olmasına karşın, kıyıya yaklaştıkça hızları azalmaktadır. Ortalama hızları 800 km/s şeklindedir.
- Dalga Boyu: Bu kavram, yükseklik ile sık sık karıştırılmaktadır. Dalga boyu, tsunamideki iki dalga arasındaki mesafedir. Normal dalgaların dalga boyları son derece kısadır. Yani bir dalga ile arkasından gelen dalganın arasındaki mesafe en fazla birkaç metre olabilmektedir. Ancak tsunamilerde dalga boyları, yüzlerce metre ve hatta kilometrelerce olabilmektedir.
Kıyıya yaklaştıkça hızın azalması, oluşacak zararın azalmasına neden olacak bir durum gibi düşünülebilir. Ancak hızın azalması, kinetik enerjinin farklı bir yere aktarılması demektir. Kinetik enerji azaldıkça, potansiyel enerji artmaktadır. Daha açık ifade ile tsunamilerin hızları kıyıya yaklaştıkça azalmaktadır. Ancak buna bağlı olarak yükseklikleri artmaktadır.
Tsunami Neden Oluşur?
Tsunamiler, okyanus tabanında meydana gelen farklı olaylara bağlı olarak oluşmaktadır. Oluşmasına neden olan yaygın durumlar/olaylar şu şekildedir:
- Şiddetli depremler
- Yanardağ patlamaları
- Volkanik hareketler
- Meteor düşmesi
- Okyanus tabanında devasa çökmeler
- Dev kasırgalar
Okyanus tabanında meydana gelen volkanik patlamalar ve depremlerin temel nedeni dünyamızın katmanları içindeki tektonik plakaların hareketleridir. Bu plakaların hareketlerine bağlı olarak ortaya çok büyük enerjiler çıkar. Bu enerji ilk olarak suya transfer edilir. Büyük bir enerjiyle yüklenen suda devasa dalgalar oluşur ve bu enerji kıyı bölgelerine boşaltılır.
Okyanus tabanındaki olaylarda, çok büyük su kütleleri yer değiştirmekte ve devasa dalgalara buna bağlı olarak oluşmaktadır. Tsunami oluşabilmesi için yüksek şiddette deprem veya volkanik hareket yaşanması gerekir. Büyük su kütlelerinin yer değiştirmesine neden olmayan deprem ve volkanik hareketlerin, tsunami oluşturması mümkün değildir.
Geçmişte yaşanan tsunamilere bakıldığında, yıkıcı olanların arkasında doğrultu atılımlı depremlerin olduğu görülür. Doğrultu atılımlı depremlerde, deniz ya da okyanus tabanı yatay olarak hareket etmektedir. Buna bağlı olarak çok büyük bir enerji boşalması ve büyük miktardaki suyun yer değiştirmesi yaşanmaktadır.
Her ne kadar nadiren yaşansa da, heyelanlar veya okyanuslara düşen buzul parçaları da bu doğa olayına neden olabilmektedir. Böyle bir nedene bağlı olarak oluştuğunda, tahmin edilmesi imkansız hale gelmekte ve daha öldürücü sonuçlar doğurmaktadır.
Okyanuslarda meydana gelen depremlerden sonra tsunami uyarısı yapılmakta ve gerekli önlemler alınmaktadır. Ancak buzul düşmeleri veya heyelanlar gibi nedenlerden kaynaklanan tsunamilerin önceden tespit veya tahmin edilmesi mümkün olmamaktadır.
Tsunami Nasıl Oluşur?
Tsunamiler, suya yüklenen yüksek enerjiye bağlı olarak oluşmaktadır. Bu enerjinin yüklenmesine depremler, volkanik hareketler, heyelanlar, kasırgalar ve benzeri olaylar neden olmaktadır.
Tsunamiler, kendi içerisinde üç farklı aşamaya bağlı olarak meydana gelmektedir. Bunlar, kısaca şu şekildedir:
Aşama İsmi | Meydana Gelen Olaylar |
Oluşum | Okyanus tabanında veya üzerinde meydana gelen olaylar ile çok büyük su kütlesi bir anda yer değiştirmektedir. Yer değiştirme sonrasında büyük su kütlesi dengesini bulmaya çalışır. |
Yayılma | Dengesini bulmaya ve yüklenen enerjiden kurtulmaya çalışan devasa su kütlesi çok hızlı bir şekilde hareket eder. Bu sırada devasa dalgalar oluşur. |
Sel ve Tufan | Oluşan dalgalar, kıyıyalar büyük bir hızla çarpar. Sahip olduğu enerji ile kara parçalarının önemli kısmını etkiler. Bu etki, sel ve tufan olarak kendisini göstermektedir. |
Tonlarca ağırlıktaki suyun çok kısa bir süre içerisinde yer değiştirmesi ile dalga treni olarak ifade edilen olay yaşanmaktadır. İlk olarak devasa bir dalga oluşmaktadır. Yüklenen enerjinin büyüklüğüne bağlı olarak bu dalgayı takip eden farklı sayıda dalgalar da meydana gelmektedir.
Oluşan dalgaların ilk büyüklüğü ile kıyılara çarptığındaki büyüklüğü farklıdır. Sığ sulara gelen dalgaların hızında bir azalma meydana gelse de, büyüklüğünde artış olmaktadır. Büyük dalgalar, yüksek tahrip gücü ile kıyı bölgelerini etkilemektedir.
Bu doğa olayının oluşumuna bakıldığında, gök cisimlerinin herhangi bir etkisinin olmadığı görülmektedir. Tsunami diğer adı nedir sorusu burada gündeme gelmektedir. Tsunamiler, aynı zamanda gelgit dalgası olarak da isimlendirilmektedir. Ancak normal gelgit olayları, Ay’ın çekim gücüne bağlı olarak oluşurken, burada gök cisimlerinin etkisi olmadığı bilinmektedir. Dolayısıyla aslında gelgit dalgası isimlendirmesi hatalıdır.
Tsunami Nerede Olur?
Tsunami, okyanus ve deniz gibi derin sularda meydana gelmektedir. Bu doğa olayının gerçekleşmesi için devasa su kütlelerinin çok kısa bir zaman diliminde yer değiştirmesi gerekmektedir. Dolayısıyla sığ sayılacak göllerde veya benzeri su birikintilerinde tsunami oluşması gibi bir olasılık bulunmamaktadır.
Temel şartlardan biri derin sular olmasına karşın, tek şart bu değildir. Nihayetinde bu suyun yer değiştirmesine neden olacak unsurların da aynı bölgede bulunması gerekmektedir. Bu bağlamda, tsunamilerin oluşma olasılığı bulunan yerler şu şekildedir:
Levha Sınırları (Deniz Sırtları)
Volkanik patlamalar ve büyük depremler, levha sınırlarında meydana gelmektedir. Okyanusların veya denizlerin altındaki bu bölgeler, deniz sırtları olarak da ifade edilebilmektedir. Bu tür bölgeler, tsunamilerin en fazla yaşandığı noktalardır.
Subduksiyon Bölgeleri
Subduksiyon bölgeleri, levha sınırları ile benzerlik göstermektedir. Tek farkları, levhalardan birinin diğerinin altına girmesidir. Bu tür bölgelerde de çok şiddetli kırılmalar (depremler) meydana gelmektedir. Okyanusun altındaki bu kırılmalar, devasa dalgaların oluşmasına yol açmaktadır.
Volkanik Patlamalar
Su altında veya su üstünde meydana gelen volkanik patlamalar, tsunamilerin bir diğer önemli nedenidir. Lav fışkırmaları, volkanik çöküntüler, yatay lav fışkırmaları ve benzeri volkanik faaliyetler nedeniyle dev su kütleleri yer değiştirmektedir.
1610 yılında şuan Yunanistan sınırlarında bulunan Santorini Yanardağı patlamış ve oluşan tsunamiler, Girit adasında büyük tahribata neden olmuştur. 1883 yılında patlayan Krakatau Volkanı ise 41 metrelik dalgaların oluşmasına yol açmıştır. Bu dalgalar, Sumatra ve Java’yı vurmuş ve bundan dolayı yaklaşık 34 bin kişi hayatını kaybetmiştir.
Kayalık Düşmeleri ve Heyelanlar
Deniz ve okyanus kıyılarında meydana gelen heyelanlar ve kayalık düşmeleri, bir anda büyük su kütlelerinin yer değiştirmesine neden olmaktadır. Bu tür durumlar nadiren görülmektedir.
Hava Olayları
Kasırgalar ve şiddetli hava basıncı değişimleri, su kütleleri üzerinde etkili olabilmektedir. Bu tür tsunamiler, metotsunami olarak isimlendirilmektedir. Hava olayının büyüklüğüne göre oluşan dalgalar farklı büyüklükte olmaktadır.
Türkiye’de Tsunami Olur Mu?
Türkiye, herkesin bildiği üzere bir deprem bölgesidir. Aynı zamanda üç tarafı denizlerle çevrili ve buna ek olarak bir iç denizi olan ülkedir. Tsunaminin oluşması için gerekli olan tüm şartlara sahiptir. Dolayısıyla Türkiye’de tsunami olabilir.
Tarihe bakıldığında, Anadolu coğrafyasında çok sayıda tsunami meydana geldiği görüşmektedir. Özellikle Kuzey Anadolu fay hattının oluşturduğu depremler, Marmara ve Karadeniz’in bazı noktalarında tsunamilere yol açmıştır.
Buradaki tek risk Kuzey Anadolu fay hattı değildir. Akdeniz’den geçen fayların oluşturdukları depremler de tarihin farklı dönemlerinde tsunamilere neden olmuştur. Hatta bunlardan bazıları Doğu Akdeniz’in neredeyse tamamında hissedilmiştir.
Tarihte Yaşanan En Önemli Tsunamiler
Tarih farklı dönemlerinde irili ufaklı çok sayıda tsunami yaşandığı bilinmektedir. Bunlardan bazıları, dalga yükseklikleri ve verdikleri yıkıcı etkiler ile diğerlerinden ayrılmaktadır. Tarihteki en büyük tsunamilerden bazıları şunlardır:
Lituya Körfezi Tsunamisi: 9 Temmuz 1958 tarihinde Alaska’da meydana gelen bu tsunamiye, 7,9 şiddetinde bir deprem neden olmuştur. Ancak dalgaların oluşmasının temel nedeni direkt olarak deprem değil, depremden kaynaklı olarak suya düşen 900 milyon metreküplük devasa kayalardır.
Deprem ve kayalardan kaynaklı oluşan dalgaların boyu 524 metreye ulaşmıştır. Tarihte bilinen en büyük dalga yüksekliğine sahip tsunamidir. Ancak Alaska gibi insan yoğunluğunun çok az olduğu bir bölgede yaşanması, can ve mal kaybının düşük olmasına neden olmuştur.
Lizbon Tsunamisi: 1755’te Portekiz’in ünlü kenti Lizbon’da şiddeti 8,5 ile 9,0 arasında olduğu tahmin edilen bir deprem yaşandı. Deprem ile şehir yerle bir olurken, kısa bir süre sonra da depremden kaynaklı dev dalgalar şehri vurdu. Bu olay sonucunda yaklaşık 100 bin kişi hayatını kaybetti.
Japonya Tsunamisi: 2011 yılında Japonya’da 9,0 şiddetinde bir deprem meydana gelmiştir. Bir deprem ülkesi olan Japonya’da bu büyüklükte bir deprem normal olmasa da, alınan önlemler sayesinde can kaybı çok düşük olmuştur. Ancak depremden kısa bir süre sonra kenti vuran dev dalgalar nedeniyle 18 bin kişi hayatını kaybetmiştir.
Tsunami ile İlgili Sık Sorulan Sorular
İnsanlığın en çaresiz kaldığı doğa olaylarından biri olan tsunami ile ilgili sık sorulan sorular ve bunların yanıtları şu şekildedir:
Tsunami Diğer Adı Nedir?
Tsunaminin diğer ismi gelgit dalgalarıdır. Ancak Ay’ın çekim gücünden kaynaklı gelgit ile karıştırılmaması gerekir.
Tsunami Hangi Ülkelerde Görülür?
Bu doğa olayı, derin sulara kıyısı (okyanus, deniz vb.) olan, deprem ve volkanik faaliyetlerin görülebileceği ülkelerden meydana gelmektedir.
Tsunamiye Neden Olaylar Nelerdir?
Tsunamiye; depremler, volkanik hareketler, heyelanlar, kaya ve buzul düşmeleri, hava olayları ve hava basıncı değişimi neden olmaktadır.